İlaç etkinliği değişik sistemlere bağlı olarak farklılık gösterebilir. Bazı etkenler ilacın farmakokinetiğini (ilacın yapısını) değiştirerek etki gösterirken, bazıları ise ilacın hedef organ ve hücrelerinin cevap verme yeteneğini değiştirerek etki göstermektedirler.
İçindekiler
Bir ilacın etkisini değiştiren genel faktörler:
- Vücut ağırlığı, ilacın vücutta dağılım hacmi
- Yaş
- Emilimin azalması ve ilaç atılımını sağlayan organların hasarları
- Cinsiyet
- İlacın veriliş yolu
- Veriliş zamanı
- Çevresel faktörler ve diyet
- Genetik faktörler
- Önceden var olan hastalıklar ve özel durumlar
- Biyolojik değişkenlik
1- Vücut ağırlığı, ilacın vücutta dağılım hacmi:
Birçok güven aralığı düşük olan ilacın doz ayarlaması yapılırken çeşitli formüller kullanılır. Bu formüllerde kişinin toplam ağırlığı, yağsız vücut ağırlığı gibi etkenler kullanılır. İlaç vücuttaki sıvı alanlarda dağılacağı için, ödemi (su birikmesi) olan hastalarda uygulanacak olan doz farklı, dehidrate (su kaybı fazla olan) hastalarda uygulanacak doz ayrı olacaktır. Yani vücut ağırlığı 100 kg olan bir hasta ile, 40 kg olan bir hastada aynı doz ilaç verilemez.
2- Yaş:
İlaç etkisini değiştiren bir diğer parametre de yaştır. İlaçlar genel olarak karaciğerde özel enzimlerce metabolize edilirler ve vücudun faydalanabileceği farklı türevlerine çevrilirler. Ancak küçük çocuklarda karaciğer enzimleri yeterince gelişmediği için yetişkinlerle aynı dozda verilemez. Aynı şekilde ilacın atım mekanizmasının da çocuklarda yeterince gelişmemesi doz ayarlaması bakımından değerlendirilmesi gereken bir diğer kriter olarak öne çıkmaktadır. Yaşlı kişilerde de karaciğer enzim yetersizlikleri, böbrek gibi atılım organları yetersizlikleri baş göstermeye başlayacağından doz ayarlanmasında dikkat edilmesi gerekmektedir. Aynı şekilde yaşlılarda uyku yapıcı ilaçlara karşı duyarlılık artmıştır.
3- Emilimin azalması ve ilaç atılımını sağlayan organların hasarı:
Çeşitli hastalıklar nedeniyle ilacın yararlanımı değişebilir. Mide hastalıkları, sindirim ve emilim problemleri gibi durumlarda ilaçtan yeterince faydalanılamaz. Bununla birlikte böbrek ile atılan bir ilaç alımında, böbrek yetersizliği olan bir hasta ilacı yeterince atamayacaktır ve dolayısıyla ilaç kanında daha uzun süre bulunacaktır. Bu nedenle sistemik hastalıklar ilaç etkisinde oldukça önemli bir rol oynamaktadırlar.
4- Cinsiyet
Bazı özel ilaçlar kadınlarda daha fazla etki gösterirken, bazıları ise erkeklerde daha fazla etki göstermektedir. Bu nedenle bu ilaçların kullanımında cinsiyet durumu göz önünde bulundurulur.
5- İlacın veriliş yolu:
Mide ilaçları için ağız yolu kullanılırken, penisilin gibi ilaçlar ağız yolundan alınamazlar. Çünkü mide asidinde tüm yapısı bozulur ve hiçbir fonksiyon gösteremeden atılırlar. Ağız yoluyla alınan ilaçlar hemen etki gösteremezler. Emildikten ve karaciğerde dönüştürüldükten sonra etkisi başlayacağı için bir müddet zaman geçecektir. Ancak damar yoluyla verilen ilaçlar doğruca kana karışır ve etkisini bir anda gösterir.
6- Veriliş zamanı:
Bazı metabolik durumlar (mide asit salgısının fazla olması, midenin boş olması, vücuttaki protein düzeyleri) farklı zaman dilimlerinde farklılık gösterirler. Bu durumlar da bazı ilaçların etkilerine doğrudan müdahale edebilmektedir.
7- Çevresel faktörler ve diyet:
Bol proteinli beslenen insanlarda bazı ilaçlar daha hızlı etki gösterirken, bol karbonhidratla beslenen insanlarda bu etki değişebilmektedir.
